Strzelecki Jan, pseud.: Stanisław, Paweł, Lewicki, Górski, Edward Górski, krypt. J.St. (1886–1944), samorządowiec, działacz socjalistyczny i społeczny.
Ur. 17 XII w Tomaszowie Maz. (pow. brzeziński), był synem Edwarda (zm. 1909), inżyniera komunikacji, i Marii z Chojnackich, starszym bratem Edwarda (zob.) i Władysława (zob.).
Dzieciństwo i wczesną młodość spędził S. w różnych miastach Król. Pol. i Rosji, gdzie ojciec budował linie kolejowe. W r. 1899 zamieszkał w Łodzi i uczęszczał tam do rządowego gimnazjum humanistycznego. Należał do młodzieżowych kółek samokształceniowych, a w r. 1905 stanął na czele strajku szkolnego, za co został wydalony z gimnazjum z «wilczym biletem» (bez prawa zdawania matury w szkołach Król. Pol. i Rosji). Latem t.r. rozpoczął studia na uniw. we Fryburgu w Szwajcarii (który przyjmował młodzież polską bez matury); już jednak jesienią t.r. wraz z grupą studentów Polaków wrócił do kraju. Wstąpił do PPS i został członkiem Łódzkiego Komitetu Robotniczego oraz jednym z najaktywniejszych działaczy PPS w Łodzi. Wiosną 1906 wyjechał do Krakowa, gdzie eksternistycznie zdał maturę, a następnie wrócił do Łodzi. W listopadzie t.r. uczestniczył w IX Zjeździe PPS w Wiedniu; po dokonanym wtedy rozłamie w partii wszedł do PPS-Lewicy. Z ramienia łódzkiego komitetu PPS-Lewicy działał odtąd w dzielnicach Dąbrówka i Bałuty. W r. 1907 brał udział w wydaniu kilku numerów organu PPS-Lewicy „Łodzianin”. Na przełomie l. 1907 i 1908 uczestniczył w I Zjeździe PPS-Lewicy w Cieszynie. W l. 1908–10 studiował na Wydz. Prawnym i Filozoficznym uniw. w Wiedniu (pod opieką K. Grünberga), a następnie w l. 1910–12 w sekcji nauk społecznych Wydz. Filozoficznego uniw. w Lipsku. Po śmierci ojca utrzymywał się z lekcji prywatnych w domach ziemiańskich i mieszczańskich (m.in. u Reicherów w Sosnowcu). W lipcu 1914 złożył na Wydz. Filozoficznym Uniw. Lipskiego pracę doktorską o handlu tranzytowym przez Polskę w wiekach średnich, napisaną pod kierunkiem W. Stiedda. Wybuch pierwszej wojny światowej uniemożliwił mu zakończenie przewodu.
Od poł. r. 1914 do poł. r. 1918 uczestniczył S. w organizowaniu związków zawodowych oraz robotniczych organizacji samopomocowych na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Z jego inicjatywy powstało w r. 1914, jako agenda PPS-Lewicy, Biuro Pośrednictwa Pracy; działając do poł. r. 1918 pod jego kierownictwem, przeciwstawiało się ono agentom niemieckim, werbującym polskich robotników do pracy w kopalniach i przemyśle wojennym Górnego Śląska. S. reprezentował Zagłębie na krajowej konferencji PPS-Lewicy w Łodzi (22–24 XII 1915). W l. 1916–18 był nauczycielem historii w szkołach średnich w Sosnowcu. W styczniu 1917 zredagował i wydał jednodniówkę „Górnik”, a w maju t.r. został wybrany z ramienia PPS-Lewicy do Rady Miejskiej Sosnowca. Był w Sosnowcu współzałożycielem Spółdzielni Spożywców. W czerwcu podczas strajku w tamtejszej kopalni «Hrabia Renard» został na krótko aresztowany. Na konferencji PPS-Lewicy w Warszawie (w grudniu) wystąpił przeciw Antoniemu Szczerkowskiemu, proponującemu połączenie partii z PPS-Frakcją Rewolucyjną. Zagrożony ponownym aresztowaniem, wyjechał w poł. r. 1918 do Sandomierza. W r. szk. 1918/19 uczył historii w miejscowym gimnazjum, był też referentem Wydz. Powiatowego w tym mieście. Po zakończeniu wojny i zjednoczeniu PPS-Lewicy z SDKPiL w Komunistyczną Partię Robotniczą Polski (16 XII 1918) zaprzestał działalności politycznej.
W 2. poł. czerwca 1919 przeniósł się S. do Warszawy; został referentem Sekcji Zaopatrywania, a następnie naczelnikiem Wydz. Aprowizacji Okręgu Przemysłu Górniczego w Min. Aprowizacji. Równocześnie współpracował z wieloma instytucjami społecznymi. Był współtwórcą powstałej w r. 1921 Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM). Po likwidacji Min. Aprowizacji (1 I 1922) został naczelnikiem Wydz. Aprowizacji w MSW; następnie był w tym ministerstwie naczelnikiem Wydz. Komunalnej Polityki Gospodarczej. W marcu 1923 był jednym z założycieli Spółdzielni Mieszkaniowo-Turystycznej «Gospoda Włóczęgów», która skupiała działaczy lewicowych, a w l. 1924–36 prowadziła schronisko na Antałówce w Zakopanem. Wszedł w r. 1923 do zarządu Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych. Wykładał na Uniw. Ludowym przy ul. Oboźnej w Warszawie. Pod pseud. Górski i Lewicki współpracował z redagowanym przez Zygmunta Zarembę „Robotniczym Przeglądem Gospodarczym”; w l. 1925–6 należał do powołanego przy nim Komitetu Naukowego. W tym okresie wszedł do zarządu Inst. Gospodarstwa Społecznego, kierowanego przez Ludwika Krzywickiego i wspierał go z własnych środków. Na temat samorządu opublikował w tym okresie liczne prace, m.in. Rola samorządu gmin miejskich w akcji budowlano-mieszkaniowej („Zdrowie” 1927 nr 1), Granice zadłużenia związków komunalnych („Samorząd Terytorialny” 1929 nr 3), Gospodarka finansowa miast polskich i niemieckich („Samorząd Miejski” 1930 nr 22), Uwagi na temat obecnego stanu i koniecznej reformy finansów komunalnych (tamże 1931 nr 14/15), Finanse komunalne („Samorząd Terytorialny” 1931 nr 1–2, odb. W.; także w zbiorze „Pięć lat na froncie gospodarczym”, W. 1931) oraz Rozwój ludności miast polskich w okresie 1910–1931 („Samorząd Terytorialny” 1932 nr 16/17). Był współautorem (pod pseud. Edward Górski) książki Budownictwo mieszkań robotniczych (W. 1927), a także zredagował zbiór przepisów prawnych „Samorząd miejski na terenie b. Królestwa Polskiego” (W. 1927). Po rozwiązaniu Rady m. Lwowa przez wojewodę Piotra Dunin-Borkowskiego został mianowany 31 VIII 1927 komisarzem miasta, ale zrezygnował 27 IX 1928 z tej funkcji i wrócił do MSW; kierował w nim wtedy Dep. Samorządowym. W r. 1929 był jednym z założycieli Polskiego Tow. Reformy Mieszkaniowej. Propagował budowę tanich mieszkań m.in. w broszurze Czy dzisiejsze przepisy prawne o popieraniu akcji budowy mieszkań pozwalają na realizację budowy mieszkań robotniczych (W. 1930) oraz w artykule Zasadnicze punkty przyszłej ustawy o popieraniu budowy tanich mieszkań („Samorząd Miejski” 1930 nr 22). Ogłosił także broszurę Reforma podziału administracyjnego okręgu przemysłowego nadreńsko-westfalskiego (W. 1931).
W r. 1930 został S. wicedyrektorem Głównego Urzędu Statystycznego. Przyczynił się do zintensyfikowania prac nad statystyką samorządową; opublikował na ten temat kilka artykułów, m.in.: Niedomagania naszej statystyki rolniczej („Rolnictwo” 1930 T. 1 z. 2, odb. W. 1930) oraz Przeciążenie gmin statystyką rolniczą („Samorządowiec” 1930 nr 42). W l. 1930–3 współpracował z Komisją dla Usprawnienia Administracji Publicznej przy Prezydium Rady Ministrów. Był członkiem w l. 1930–1 Komisji Rewizyjnej Inst. Gospodarstwa Społecznego, a od r. 1932 przez dwa lata jego skarbnikiem i ponownie członkiem zarządu. W l. 1931–9 prowadził wykłady w Studium Administracji Komunalnej i Studium Społeczno-Oświatowym Wolnej Wszechnicy Polskiej z teorii i praktyki samorządu komunalnego oraz kredytu komunalnego, a w l. 1932–9 na Wydz. Architektury Politechn. Warsz. z polityki urbanistycznej. Był współautorem memoriału Polskiego Tow. Reformy Mieszkaniowej, złożonego jesienią 1933 premierowi Januszowi Jędrzejewiczowi, postulującego poprawę warunków mieszkalnych ludności robotniczej.
W marcu 1934 odszedł S. z Głównego Urzędu Statystycznego i został dyrektorem Tow. Osiedli Robotniczych; do wybuchu drugiej wojny światowej Towarzystwo wybudowało ok. 9 tys. mieszkań dla robotników w różnych miastach Polski, w tym dwa duże osiedla na Kole i Grochowie w Warszawie. S. opublikował o Towarzystwie artykuły w warszawskim kwartalniku „Dom Osiedle Mieszkanie”: Co to jest Towarzystwo Osiedli Robotniczych? (1934 nr 3–4, odb. W. 1934) oraz Organizacja i działalność T.O.R. (1935 nr 2). Równocześnie pełnił funkcję wiceprezesa Rady Administracyjnej Inst. Spraw Społecznych, a w l. 1936–9 prezesa Inst. Komunalnego w Warszawie. Był współredaktorem pracy La question de l’habitation urbaine en Pologne (Genève 1936). W kwietniu 1937 został przewodniczącym Biura Regionalnego Planu Zagospodarowania Okręgu Warszawskiego i ogłosił jego sprawozdanie pt. Planowanie regionalne w okręgu warszawskim (W. 1938). Współpracował w r. 1937 z Komisją Rewizyjną finansów miejskich; wyniki jej badań ogłosił w pracy Finansowa gospodarka miejska miasta stołecznego Warszawy w okresie 1927–36 (W. 1938). W grudniu 1937 zorganizował w Warszawie I Polski Kongres Mieszkaniowy i wygłosił na nim referat Sytuacja mieszkaniowa i potrzeby mieszkaniowe w Polsce („Materiały I Polskiego Kongresu Mieszkaniowego”, W. 1937). W l. 1937–9 wykładał w Szkole Głównej Handlowej skarbowość komunalną w zachodniej Europie i w Polsce. Pod koniec r. 1938 został członkiem Sekcji Samorządowej Inst. Gospodarstwa Społecznego. Był także wiceprzewodniczącym Centralnej Komisji Oszczędnościowo-Oddłużeniowej dla Samorządu.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, podczas oblężenia Warszawy przez Niemców, S. został 5 IX 1939 członkiem, a 10 IX t.r. wiceprezesem Stoł. Komitetu Samopomocy Społecznej, powołanego przez Stefana Starzyńskiego (funkcję tę pełnił do rozwiązania komitetu 31 III 1941). Od r. 1940 był przewodniczącym Komisji Rzeczoznawców Urbanizacyjnych przy komisarycznym burmistrzu Warszawy Julianie Kulskim, która oficjalnie opiniowała budżet miasta, a tajnie wykonywała zlecone przez burmistrza sprawy bieżące i plany na okres powojenny. Od stycznia 1942 na Wydz. Prawno-Ekonomicznym tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej na Ochocie wykładał naukę o samorządzie. Utrzymywał kontakty z konspiracją socjalistyczną i komunistyczną; prawdopodobnie z tego powodu był dwukrotnie aresztowany przez Gestapo (20 lub 21 V 1940 i 28 IV 1943) oraz krótko więziony na Pawiaku. W maju 1944 został ponownie uwięziony na Pawiaku. W lipcu t.r. wywieziono go z Pawiaka w nieznanym kierunku; ostatnim znakiem życia była kartka do rodziny wyrzucona z pociągu 30 VII. Okoliczności śmierci S-ego nie są znane. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi.
W małżeństwie (od stycznia 1916) z Janiną z Zagrzejewskich (ur. 1886), nauczycielką szkół powszechnych i średnich, miał S. syna Edwarda (ur. 1917), oficera AK, uczestnika powstania warszawskiego 1944 r. Bratankiem S-ego był Jan (zob.), syn Władysława.
W lipcu 1966, w osiemdziesiątą rocznicę urodzin S-ego, odbyło się w Pałacu Staszica w Warszawie spotkanie poświęcone jego pamięci.
Bibliogr. historii Pol. XIX w., III vol. 1; Bibliogr. Warszawy, I, VI; Enc. Warszawy (1994); Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 19, 23, 35; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1, 3; Sosnowiecka encyklopedia historyczna, Sosnowiec 1998 IV 428; – Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, Kr. 1982; Bielecki R., Żołnierze Powstania Warszawskiego, W. 1995 I–II (dot. syna, Edwarda); Bonusiak A., Lwów w latach 1918–1939, Rzeszów 2000 s. 87; Broniszewski J. K., IV Obwód Armii Krajowej Ochota Okręg warszawski, W. 1997; Chajes W., Semper Fidelis, Kr. 1997; Domańska R., Pawiak, więzienie gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Drozdowski M. M., Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1973; Dunin-Wąsowicz K., Warszawa w latach 1939–1945, W. 1984; Gondek E., Prasa i literatura w Zagłębiu Dąbrowskim 1897–1918, Kat. 1992; Górski J., Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, W. 1988; Grabowski W., Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, W. 2003; Historia ruchu zawodowego hutników, Kat. 1968 I; Kałuża A., Poprawska S., Rady Delegatów Robotniczych 1918–1919, Kat. 1961; Karwacki W. L., Łódzka organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej-Lewica, Ł. 1964; Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy w latach 1907–1914, W. 1965; Kroll B., Opieka i samopomoc społeczna w Warszawie 1939–1945, W. 1977; tenże, Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, W. 1985; Księga pamiątkowa P.P.S., W. 1923 s. 219; Kulski J., Zarząd miejski Warszawy 1939–1944, W. 1964; Mróz M. W., Działalność dydaktyczna Wyższej Szkoły Handlowej – Szkoły Głównej Handlowej w latach 1915–1939, W. 1994 s. 207; Pankiewicz M., Czerwone Zagłębie Dąbrowskie podczas I wojny światowej, „Z pola walki” 1974 nr 1 s. 218–19, 221–3; Pawłowicz H., Okupacyjne dzieje samorządu Warszawy, W. 1974; Piechowicz S., Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych 1919–1925, W. 1963; Porwit M., Obrona Warszawy, wrzesień 1939 r., W. 1979; Rechowicz H., Historia ruchu robotniczego w Zagłębiu Dąbrowskim, Kat. 1981; Syrkusowa H., Działalność architektów i urbanistów w okresie II wojny światowej, w: Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944, W. 1977 z. 3; Szturm de Sztrem W., Instytut Gospodarstwa Społecznego 1920–1944, W. 1959; Ślaski J., Polska walcząca, W. 1999 I; Trzciński W., Z minionych dni Polski podziemnej 1905–1918, W. 1937; Tych F., PPS-Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; Walczak J., Wielkie dni Czerwonego Zagłębia, Kat. 1969; Walka o oświatę, naukę i kulturę w latach okupacji 1939–1944, Red. S. Dobraniecka, W. Pokora, W. 1967 s. 310; – Balwierz W., Od rewolucji 1905 do Rad Delegatów Robotniczych w Zagłębiu Dąbrowskim, w: Wspomnienia Ślązaków i Zagłębiaków, Oprac. K. Popiołek, Kat. 1970; Chruścik J., Wspomnienia robotnika – działacza PPS-Lewicy, KPRP i PPR. „Z pola walki” 1970 s. 962; Dąbski J., Pół wieku wspomnień, Kat. 1960 s. 142; Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1928, W. 1962; Jan Strzelecki 1886–1944. W 80. rocznicę urodzin [wspomnienia Michała Kaczorowskiego, Janiny Kasprzakowej, Stanisława Szwalbego, Stanisława Tołwińskiego, Kazimierza Romaniuka, Jana Chmielewskiego, Kazimierza Liera, Romana Piotrowskiego, Jerzego Cegielskiego, Stanisława Żemisa, Stanisława Bonarka, Juliana Kulskiego i Edwarda Strzeleckiego], „Sprawy Mieszkaniowe” 1968 nr 2 s. 9–40 (fot.); Kulski J., Z minionych lat życia 1892–1945, W. 1982; P.P.S. Wspomnienia z lat 1918–1939, W. 1987 I; Pamiętnik trzydziestolecia Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 1906–1936, W. 1938 s. 293; Skład osobowy i plan studiów Politechniki Warszawskiej na r. akad. 1934/5, W. 1934; Skład osobowy i spis wykładów Szkoły Głównej Handlowej na r. akad. 1937/8, W. 1937; Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1970; – „Głos Robotn.” 1917 nr 3, 19, 70, 1918 nr 1; „Kron. Ruchu Robotn.” 1936 nr 3/4 s. 177; „Z pola walki” 1964 s. 1139; – AAN: Karty ewidencyjne Prezydium Rady Ministrów, Urzędy centralne, sygn. 9, Min. WRiOP, sygn. 300 (dot. żony S-ego); Arch. Szkoły Głównej Handl. w W.: sygn. 39/386 (teczka osobowa S-ego); B. Jag.: rkp. 7450, 8815 III; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 3662; Centr. Arch. KC PZPR w W.: sygn. 17978 (teczka akt osobowych syna, Edwarda); Muz. Niepodległości w W.: Kartoteka Pawiaka; – Mater. Red. PSB.
Stanisław Konarski